Je hoeft geen Russische hacker te zijn om fake news te verspreiden. Tot deze pijnlijke, maar tegelijkertijd net zo verhelderende conclusie kwamen we met happyChaos nadat we vorig maand zelf nepnieuws de wereld in hadden geholpen.

Zonder medeweten van de NOS lieten we uit haar naam een leugen op de tijdlijn van honderdduizend Facebookgebruikers verschijnen.

Er was niet zo veel voor nodig. Geen hack, geen donkere kelder en geen valse papieren. Het gemak waarmee dit ging was op zijn minst verontrustend. Toch was dit lang niet de grootste shock. De onkritische en goedgelovige houding van het online lezerspubliek was veel onthutsender.

Laten we daarom de schuldvraag over de verspreiding van nepnieuws niet langer meer bij de schrijvers van onwaarheden leggen, maar bij degenen die echt verantwoordelijk zijn: de lezers zelf.

Massaal gedeeld
Een kop die aandacht trok, de juiste timing en genoeg hongerige socialemediagebruikers die aasden op makkelijk verteerbaar nieuws. Een combinatie van deze drie factoren was genoeg om beet te hebben.

Lees hier het opiniestuk waarmee chaoot Maarten Labots het happyChaos evenement ‘de Wankele Waarheid’ inleidde.

‘Kabinetsformatie morgen hervat: PVV vervangt GroenLinks’. Een kleine aanpassing aan de URL en het leek alsof deze kop van de NOS kwam, precies een dag nadat de kabinetsformatie van VDD, D66, CDA en GroenLinks was geklapt.

Ons nepnieuws werd honderden keren gedeeld, waarvan een aanzienlijk deel het bericht niet had gecheckt of überhaupt had doorgeklikt.

Wie namelijk wel doorklikte op de link, kwam op een pagina over de gevaren van nepnieuws. En wie de sites van RTL, NU.nl of welke andere nieuwsbron dan ook had nagetrokken, zou al snel tot de conclusie zijn gekomen dat er van ons bericht niets waar was.

Toch werd het ‘nieuws’ massaal gedeeld door mensen die ‘Rutte een onbetrouwbare nul’ vonden of het terecht achtten dat ‘Wilders dan nu eindelijk onze stem vertegenwoordigt.’

Zelf verantwoordelijk
Als consumenten van het nieuws zijn wij zelf verantwoordelijk voor wat we lezen en geloven. Laten we daarom bij onszelf te rade gaan waarom we zo weinig doorklikken, doorbladeren en doordenken.

Kritische zelfreflectie is nodig, zodat we beter kunnen beoordelen wat nep is en wat echt. Alleen zo zijn we opgewassen tegen de onwaarheden die ons elke dag in groten getale onder ogen komen.

De vraagt rest of we als consumenten deze verantwoordelijkheid wel aankunnen. Veel nepnieuws is met een scherp oog eenvoudig te onderscheppen. Maar wat als nep amper van echt te onderscheiden is? Wie beschermt ons tegen misinformatie en onwaarheden?

Wie wel doorklikte op de link kwam op een pagina over de gevaren van nepnieuws

Het is daarom essentieel om het gesprek over de gevaren van nepnieuws te blijven voeren. Daarvoor zullen we het debat op scherp moeten zetten door ons af te vragen wie er verantwoordelijk is. Het antwoord op die vraag mag vaak duidelijker richting de consument wijzen.

Al is de leugen nog zo snel…
De actie van happyChaos pakte verkeerd uit. Daarvoor hebben we op de blaren gezeten. Ons doel was om mensen te informeren over de negatieve krachten van fake news door zelf een sprekend voorbeeld hiervan de wereld in te sturen.

In plaats van bezinning en zelfkritiek op te roepen bij de lezers van het artikel achter de klik, ging ons nepnieuws ongelezen viral. Het schoot daarmee zijn doel voorbij.

We dachten: al is de leugen nog zo snel, de waarheid achterhaalt hem wel. Dit gaat op internet allang niet meer op.

Daarom is onze boodschap na dit avontuur: lees verder dan de kop, wees kritisch en bijt nooit te snel.

De wankele waarheid, happyChaos over waarheidsvinding in de journalistiek. Lab111, woensdag om 19.30 uur.